ÙÙ† Ùˆ هنر سÙالگري
سÙال قرون 3 Ùˆ 4 هجري
قرن 3 هجري شروع Ùˆ تلاشهاي Ùرهنگي Ùˆ اقتصادي در Øيات جامعه است پس از دو قرن ساده زيستي Ùˆ Øذ٠تجمل گرايي Ùˆ همگاني شدن امكانات جامعه ،زمينه هاي رشد وتوسعه انديشه هاي انساني Ùراهم شده است به طوري كه شكوÙايي اين Ùعاليت ها را در قرن 4 هجري مي توان ديد .
دانشمندان معلمان بويژه ايرانيان در اين قرن Øاصل تÙكرات ÙلسÙÙŠ يونيان را در قالب تجربيات علمي Ùˆ عملي در زمينه شناخت علوم Ùˆ Ùنون به جهان عرضه كردند وبا ترجمه كتابهاي يوناني Ùˆ سانسكريت Ùˆ تدوين كتب عربي ÙˆÙارسي زمينه پيشرÙت Ùˆ تسريع انديشه هاي آن دوره را به سوي شكوÙايي Ùراهم نموده ØŒ -0 آثار سÙالي بيش از هر اثر باقيمانده اي منعكس كننده اين تØولات است زيرا سير تطور Ùˆ تكامل انديشه ها از روي نوع تزئينات نوشته هاي كوÙÙŠ روي سÙالها Ùˆ تجربيات انجام شده د رزمينه عقيه لعاب هاي مختل٠و كش٠لعابهاي جديد ورنگهاي مختل٠مي توان ديد در پايان قرن 4 موÙقيتهاي ارزنده اي در زمينه شناخت اكسيد Ùلزات Ùˆ Ùرمول تركيبات آنها براي رنگ لعاب مورد نظر Øاصل شده بود سÙالگران باتكيه براين دانش Ùˆ تجربه Ùˆ ممارست در پخت سÙال Ùˆ كنترل Øرارت Ùˆ تغيير در شكل كوره ها توانستند تØولي عظيم Ùˆ چشمگير در خلق ظرو٠سÙالي با تزئينات بسيار چشم نواز وارزشمند به وجود آورند . 0-0 در طبقه بندي سÙالهاي دروه اسلامي سÙالي قرن 3Ùˆ 4 را بنام سÙالهاي ساماني شناسايي كرده وويژگيهاي ÙÙ† Ùˆ زيرين موسوم به لعاب گلي را به اين دوره نسبت داده اند . اين گروه ازسÙالها بيشتر در شمال شرق ايران در مراكزي مانند نيشابور ØŒ سمرقند Ùˆ جرجان معمول بوده است Ùنون تزئين متداول در اين دوره چنين است .
ال٠– لعاب گلي : در اين نوع تزئين ظرو٠ساخته شده از Ú¯Ù„ را كه معمولا داراي خمير نخودي يا قرمز بوده است پس از خشك شدن در دو غابي از Ú¯Ù„ نخود رنگ Ùرو مي بردند . طوري كه داخل Ùˆ خارج آن بطور يكنواخت با اين دوغاب پوشانده مي شد Ùˆ پس از خشك شدن ظرو٠را به نقوش مورد نظر مي آراستند اين نقوش معمولا ساده بود Ùˆ شامل يك جمله يا كلمه كوÙÙŠ ميشد كه در ك٠داخلي يا برØاشيه لبه داخلي ظرو٠نوشته مي شده سپس ظرو٠را با لعاب شيشه اي پوشاندند Ùˆ به كوره مي بردند . معمولا براي ظرو٠ساده يك رنگ از تركيب لعاب گلي كه سيليس هم به آن اضاÙÙ‡ ميشده استÙاده مي كردند كه اين كار در يك مرØله انجام مي شده در نهايت ظرو٠به رنگ شيري براق در مي آمد . ظرو٠مزين به لعاب گلي معمولا درچهار گروه مطالعه مي شود .
سÙالينه با پوشش گلي Ùˆ نقوش سياه روي زمينه سÙيد : ( يكاني Ùˆ كريمي ØŒ 1364 ØŒ ص 16) اين دسته از ظرو٠كه مهمترين مركز ساخت آنرا مي توان نيشابور دانست ØŒ با پوشش گلي پوشانده شده Ùˆ سپس با نقوش سياه رنگ يا قهوه اي تيره Ùˆ لعاب Ø´Ùا٠مبدلي تزئين شده است ( شكل 3-9) زمينه اين ظرو٠كاملا شيري رنگ يا سÙيد است كه در گوشه اي از لبه داخلي يا ك٠آن با كلمه يا جمله اي كوتاه تزئين شده است در اوايل قرن 4 تزئينات ديگري شامل نقطه چين هاي مرتب نقش پرندگان گلهاي مسبك به نوشته كوÙÙŠ تزئين اضاÙÙ‡ مي شود از ويژگيهاي كلي تزئينات اين نوع ظرو٠عدم تراكم نقش وايجاد Ùضاي خالي در زمينه است ( تصوير 3-9 تا 3-6 ) –0- در ظرو٠بزرگتر كه لازم بود نوشته كوÙÙŠ طولاني باشد جملاتي نظير دعاي خير ØŒ روايات ØŒ ضرب المثل ،اØاديث منسوب به Øضرت Ù…Øمد ص ) ØŒ Øضرت علي (ع) Ùˆ كلام بزرگان اهل ادب براي تزئين بكار مي رÙته است ( تصوير 7-9 Ùˆ 8-9) در داخل بعضي كاسه ها يا لنگهاي بزرگ نقش Ø¢Ùتابه ديده مي شود كه بطرز بسيار زيبايي با نقش Ùˆ نگار كه تقليدي از قلمزينهاي آثار Ùلزي است همراه شده است . در كاوشهاي علمي مشترك موزه مترو پوييتن ومركز باستان شناسي ايران كه گزارش آن در سال 1347 منتشر شده است در شهر قديم نيشابور نمونه هاي منØصر به Ùرد با نوشته هاي كوÙÙŠ بدست آمده كه بنام ظرو٠كتيبه اي معرو٠است ظرو٠كتيبه دار مكشوÙÙ‡ از نيشابور را پژوهشگر ارجمند ØŒ عبدالله قوچاني در سال 1364 در كتابي بنام كتيبه هاي سÙال نيشابور معرÙÙŠ كرده است كه درشناخت اوضاع سياسي – اقتصادي – مذهبي – واجتماعي اين دوره اهميت قابل توجهي دارد .
سÙالينه با لعاب گلي Ùˆ نقوش رنگارنگ روي زمينه سÙيد ØŸ
سÙالهاي رنگارنگ ونقوش رنگي روي لعاب گلي بويژه قرن 4 هجري است كه متعلق به دوراني است كه كيمياگران وتهيه كنندگان لعاب با رنگهاي مختل٠و اكسيدهاي متنوع آشنا شده اند Ùˆ به تبع علاقه به ترسيم نقوش در انسان ،گلها ،گياهان Ùˆ Øيوانات از رنگهاي ارغواني تيره سياه ØŒ قهوه اي ،زرد Ùˆ اÙرايي بصورت پوشش نازك روي زمينه ها Ùˆ پوشش گلي استÙاده كرده اند (تصوير 9-9 Ùˆ 10-9 ) از نقوش متداول اين دوره مي توان نقش اسب سوار به تقليد از ظرو٠Ùلزي ساساني با تلÙيقي از نقوش پرندگان مثل مرغ شاخوار Ùˆ پرنده مسبك ( نقطه نشان ) ونقش مايه هاي اسليمي Ùˆ تكرار Øرو٠خط كوÙÙŠ نام برد كه در داخل كاسه ها ØŒ بشقابها Ùˆ پيمانه هاي كوچك آبخوري رسم شده است . 0-0 در ميان مراكز ساخت اين نوع ظرو٠نيشابور از اهميت بسيار برخوردار است Ùˆ بطور كلي در شرق ايران Ùˆ نيز در مازندران اين سÙال متداول بوده Ùˆ Øتي بنام ظرو٠ساري نيز ناميده مي شده است . تعداد زيادي كوره هاي پخت اين نوع سÙال در جرجان كش٠شده Ùˆ Ù…Øققان آنجا را مركز ساخت Ùˆ اشاعه اين سÙال مي دانند در مجموع اين نوع ظرو٠در جهان اسلام از ابداعات وابتكارات سÙالگران ايراني Ù…Øسوب مي شود Ùˆ پرÙسور ميكاهي استاد دانشگاه توكيو اين امور را تاكيد كرده است { پانوشت كياني 1357 ،ص 16 – 17}( تصوير 11-9 ØŒ 12-9 ØŒ 13-9)
سÙالينه لعاب گلي با لعابهاي درخشان معرو٠به زرين Ùام اوليه :
اين نوع سÙال پس از آنكه با پوشش گلي پوشانيده مي شد ،بامجموعه اي از لعابهاي تركيبي رنگين زينت مي ياÙت Ùˆ پس از پخت درخشندگي خاص به Øالت زرين Ùام يا خلايي داشت شكل اين ظرو٠معمولا كانيه ونقوش آنها گلهاي تزئيني همراه با نوشته هاي كوÙÙŠ بود . وجه تمايز اين ظرو٠زرين Ùام با ظرو٠زرين Ùام قرن 6Ùˆ7 در تكامل نقوش ونوع خط Ùˆ تÙكيك رنگ است در قرن 6Ùˆ7 هجري به جاي خط كوÙÙŠ از خط نسخ Ùˆ Ùارسي دري وپرترهاي انساني Ùˆ رنگ طلايي يك دست استÙاده مي شود سÙالينه زرين Ùام اوليه قرون سوم Ùˆ چهارم بيشتر در نيشابور ،جرجان ØŒ اصطخر Ùˆ شوش بدست آمده ( تصوير 14-9 Ùˆ شكل 4-9 Ùˆ 5-9 )
سÙالينه هاي لعاب گلي با نقوش سياه وروي زمينه ها زرد ØŒ اين نوع سÙالينه ها كه در نگاه اول زرد رنگ مي نمايد بصورت لكه هايي قسمت هاي مختل٠ظرو٠را پوشانده است ودر واقع مي توان آنرا زمينه ساخت ظرو٠سÙالي لعابدار معرو٠به تكنيك لعاب پاشيده دانست كه در جاي خود از آن بØØ« خواهد شد . تنوع رنگ لعاب در پايان قرن 3 Ùˆ استÙاده گسترده از اين روش براي تزئين ظرو٠و اشياي سÙالي Ùˆ بعد توليد كاشي براي تزئينات معماري همپا با پيشرÙت ساير Ùنون Ùˆ علوم ادامه دارد .
بطور كلي سÙال لعاب گلي از سÙالهاي مشخصه قرن اوليه اسلامي تا اواخر قرن 4 هجري است كه به ترتيب از نوع لعاب گلي شيري رنگ ساده Ùˆ ساده با تزئين كم شروع شده Ùˆ به تدريج كتيبه كوÙÙŠ تمام Ø³Ø·Ø Ø¸Ø±ÙˆÙ Ø±Ø§ پر مي كند Ùˆ بعد ها لعاب گلي رنگارنگ سÙال متداول قرن 4 مي گردد Ùˆ پايان اين سده با سÙال لعاب پاشيده ساده خاتمه يابد Ùˆ قرن 5 با سÙال نقش كنده Ùˆ لعاب پاشيده آغاز مي گردد .
تاريخچه سÙالگري
قدمت هنر سÙالگري به 10000 سال ميرسد Ùˆ به عقيده باستان شناسان بعد از سبد باÙÙŠ كهنترين صنعت بشري به Øساب مي آيد .
هزاران سال پيش در عصر نوسنگي ØŒ زماني كه انسان توانست از ابزارهاي سنگي استÙاده كند وبا ÙÙ† سبد باÙÙŠ لاشنائي يابد با اندود كردن بدنه خارجي سبدها وقرار گرÙتن آن ...................
|